گفتگو با دکتر مهدی محقق رئیس انجمن آثارومفاخر فرهنگی درباره تاثیرپذیری سعدی از شاعر عرب

دکتر محقق رئیس انجمن آثارومفاخر فرهنگی درباره اینکه آیا سعدی تحت تأثیر شاعر عرب بوده است یا نه؟ گفت: سعدی در بسیاری از آثار خود، از آثار مُتَنَبّی شاعر بزرگ عرب بهره برده است.

حتی عده‌ای شیخ شیراز را به «ترجمه اشعار مُتَنَبّی» متهم می‌کنند. سعدی در بسیاری از آثار خود، از آثار مُتَنَبّی ــشاعر بزرگ و دانشمند و ادیب عرب در قرن چهارم ــ بهره برده است. حتی عده‌ای پا از این فراتر نهاده و شیخ شیراز را به «ترجمه اشعار مُتَنَبّی» متهم می‌کنند.

عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی با انتقاد از نظری که سعدی را پیرو متنبی می‌داند، گفت: این باور اصلا صحیح نیست. اتفاقا من سال‌ها پیش مقاله ای در این باره نوشته ام مبنی بر این که معانی مشترکی در فرهنگ و تمدن اسلامی وجود داشته که در قرن چهارم، مُتَنَبّی آن را دریافت کرده است و در قرن هفتم، سعدی. بنابراین، این اعتقاد که سعدی ابتکار نداشته و تحت تاثیر مُتَنَبّی بوده قابل قبول نیست. دکتر محقق در ادامه اظهار داشت: مثلا متنبی می‌گوید: «مَن یَهُن یَسهُلُ الهَوانَ علیهِ/ ما لِجُرحٍ بمیِّتٍ ایلامُ» 

یعنی «کسی که خودش را در موضع خواری بیندازد، دیگر خواری برای او آسان می‌شود / مرده را هرچه نیش بزنی، احساس درد نمی کند. سعدی نیز می‌گوید:

از ملامت چه غم خورد سعدی                                                                 مُرده از نیشتر مترسانش

رئیس انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی ادامه داد: این مضمون در جامعه وجود داشته است. در واقع از زمان ارسطو معنایی در اندیشه مردم وجود داشته مبنی بر این‌که «النَّفسُ الذَّلیل لاتَجِدُ اَلَمَ الهَوان» یعنی «نفس فرومایه هرگز درد خواری را احساس نمی‌کند». این مضمون از قبل بود و تشابه مضمونی بین این شعر از سعدی با شعر متنبی، دال بر عدم ابتکار سعدی یا تأثیرپذیری او از متنبی نیست.

وی با اشاره به مثالی دیگر گفت: مضمون «مَن حَفَر بِئراً لِأخیه، وَقَعَ فیه» (کسی که برای برادرش چاهی حفر می‌کند خودش در آن می‌افتد) مضمونی است که در «اندرزنامه آذرپاد مَهراِسپَندان» ــ موبد نامدار زرتشتی در عصر ساسانی ــ آمده است. حتی ناصرخسرو هم با این مضمون می‌گوید:

«از بدی‌ها، خود بپیچد بدکنش                                                          این نوشتستند در اَستا و زَند
چند ناگاهان به چاه اندر فتاد                                                            آن که او مر دیگران را چاه کَند» 

این مضمون که در اوستا بوده، توسط مُتَنَبّی در قرن چهارم و توسط سعدی در قرن هفتم بازسروده شده است.
دکتر محقق تاکید کرد: به هر حال در بین اهل بلاغت این معانی و مفاهیم، مطروح و پیش‌پا‌افتاده است. یَعرِفُهَا العَرَبیُّ وَالعَجَمیُّ وَالقَرَویُّ وَالبَدَویّ (آنها را عرب و غیرعرب و شهرنشین و بیابانی می‌دانند). فضیلت نزد کسی است که جامه خوبی از لفظ به این معانی بپوشاند.

آثار تازه دکتر محقق در نمایشگاه کتاب

امسال در نمایشگاه کتاب، دکتر محقق رئیس انجمن آثارومفاخر فرهنگی علاوه بر کتاب‌هایی که با انتشارات موسسه مطالعات اسلامی منتشر کرده‌اند از جمله هشتمین «بیست گفتار» و «مفاخرنامه» – که مجموعه ای از مقدمه‌هایی است که بر بزرگداشت‌های مختلف نوشته‌اند،کتاب «المنظومهُ فی اصولِ الفِقه» اثر شمس العلماء گَرَکانی از عالمان قرن گذشته را به دوستداران اهل علم عرضه خواهند داشت. دکتر محقق تنها مقدمه‌ای بیست‌صفحه‌ای درباره اصول فقه شیعه بر این کتاب نوشته‌اند. شمس العلماء گرکانی استاد دارالفنون بود که پس از بازنشستگی، استاد بدیع‌الزمان فروزانفر را به جای خود معرفی کرد. اتفاقا در این کتاب ابلاغ شمس العلما به استاد فروزانفر نیز آورده شده است.