گزارش مراسم بزرگداشت زنده یاد دکتر سید باقرآیت‌الله زاده شیرازی

مراسم بزرگداشت مرحوم دکتر سید باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی، معمار، مرمت‌گر و استاد فقید دانشگاه و چهره ماندگار عرصه معماری، مرمت و حفظ بناهای تاریخی ایران یکشنبه ۲۷ مردادماه ۱۳۹۸ در تالار اجتماعات شهید مطهری انجمن آثار و مفاخر فرهنگی برگزار شد.

در این مراسم که با حضور جمع زیادی از علاقه‌مندان به حوزه معماری و میراث فرهنگی برگزار شد، حسن بلخاری، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، مهدی حجت، عضو هیات‌مدیره انجمن، سید محمد بهشتی شیرازی، رئیس گروه معماری و شهرسازی فرهنگستان هنر ، محمدحسن طالبیان، معاون فرهنگی سازمان میراث فرهنگی وگردشگری و محمدرضا آیت‌الله‌زاده شیرازی، فرزند مرحوم دکتر شیرازی  سخنرانی کردند.

آیت‌الله زاده شیرازی و عشق به تاریخ و هنر
حسن بلخاری درابتدای این برنامه طی سخنانی گفت: نسبت میان معماری و مرمت بسیار مهم است. حال نقش معماری و معماران در مسئلۀ حفاظت و مرمت یا یک عبارت نسبت معماری و مرمت چیست؟ ویناس در کتاب مبانی نظری حفاظت و مرمت در دوران‌ معاصر، بخشی را به مبحث فوق اختصاص داده است. از دیدگاه وی، این معماران بودند که حوزه حفاظت و مرمت را به سوی اصول فلسفی و نظری سوق دادند. از دیدگاه او، جایگاه برتر اجتماعی و مهم‌تر بهره‌مندی از تعالیم دانشگاهی آکادمیک و کلاسیک در کنار دسترسی به منابع فرهنگی، معماران را به اندیشمندانی مسلط در حوزه نظریه و بنا تبدیل کرده بود.
اوادامه داد: «ویناس» به شرح و بررسی دقیق تمایز مرمت در حوزه معماری با حوزه‌های دیگر می‌پردازد و در این مسیر نسبت میان معماری و مرمت را تا حدود زیادی روشن می‌سازد. از دیدگاه او، موضوع مرمت در حوزه معماری بهره‌مند از واقعیت‌های قدرتمند و مهمّی است. مثلا معماری و معماران دارای تایید اجتماعی هستند؛ یعنی جایگاه محکم و فاخر معماری در جوامع، موقعیت بسیار مستحکمتری نسبت به مرمت بدانها می‌بخشد. معماری در طول تاریخِ ملل، هماره یکی از هنرهای اصلی به شمار می‌رفته که این نیز نقطه امتیاز و اتکایی برای آن بوده تا بدین‌وسیله جایِ پایِ ثابت و محکمی در نهادهای علمی داشته باشد. نسبت به مرمت که تا قرن بیستم، در نظامی کاملا استاد ـ شاگردی تعالیم خود را به نوآموزان ارائه می‌نموده، معماری از قرون پیش در دانشگاه‌ها تدریس می‌شده است (به‌عنوان مثـال مدرسـه‌ای که لئون باتیستا آلبرتی (۱۴۷۲ـ ۱۴۰۴م). در تدریس و آموزش معماری در قرن۱۵ بنیاد نهاد). این آموزش آکادمیک، قدرتی به معماران عطا می‌کرده که مطلقا در حوزه مرمت از آن خبری نبوده است. بر این وجوه امتیاز باید تاریخی از معماری را اضافه نمود که به‌شدت مبتنی و متکی بر تجربیات معماران بوده است، تجربیاتی که در کنار وجه فلسفی معماری و رویکردهای رایج مطالعاتی در آن، مجموعه وسیعی از آگاهی‌های معمارانه (نسبت به مرمت) آفریده بود و البته بر این سلسله معانی بیفزاییم این نکته را نیز که بناها توسط مردمان بیشتر و بیشتر دیده می‌شوند فلذا در روابط اجتماعی سهم کامل‌تر و افزون‌تری دارند.
رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی درادامه سخنان خود با اشاره به شخصیت دکتر سیدباقر آیت‌الله زاده شیرازی گفت: مرحوم دکتر شیرازی که چند سالی سعادت همکاری با او را در «فرهنگستان هنر» و سه کنگره اول تا سوم تاریخ معماری و شهرسازی ایران داشتم، در دانشگاه تهران، معماری خوانده بود (در مقطع کارشناسی‌ارشد) و در ایتالیا مطالعه و مرمت بناها و بافت‌های تاریخی را، در رساله‌ای با عنوان حوزه احیای بازار اصفهان به‌عنوان مرکز کهن تجاری و فرهنگی شهر، تحت نظارت و راهنمایی معمار مشهور ایتالیایی دکتر دِ آنجلیز. (در مقطع دکتری) یعنی همان جمع میان معماری و مرمت. بنابراین وی از معدود حافظان و مرمت‌گرانی بود که عالِم و خبیر این عرصه بودند و مسلط، هم در علم معماری هم بنیادهای نظری مرمت و حفاظت و مهم‌تر، دیدگاه و رویکردی معنوی و عرفانی به این دو حوزه:«مرمت بیش از آنکه یک حرفه باشد، ترضیۀ روح است و طلب رضای خداوند. مرمت، اقدامی است که رابطۀ میان اثر و مرمت‌گر (انسان) را مشخص می‌سازد. مرمت‌گر، انسانی است متخصص و هنرمند که نگاه عمیق به تاریخ دارد و مهم آنکه امروزی است و انسان معاصر. او را عشق به تاریخ، هنر و بالاتر از همه انسان به این کار کشانده است. »
بلخاری ادامه داد: شاهد مثال دیگر من، آیتی عظیم است… شریفه‌ای گرانقدر که صفاتی بلند از برای معماران و مرمت‌گران و تعمیرگران بیوت خدا برمی‌شمرد: إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّه مَنْ آمَنَ بِاللّه وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَهَ وَآتَى الزَّکاهَ وَلَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّه فَعَسَى أُوْلَـئِک آن یَکونُواْ مِنَ الْمُهتَدِینَ. صفاتی هم‌چون ایمان به خدا و روز جزاء، بر پا داشتن نماز، دادن زکات و مهم‌تر خشیت از خدا. صفاتی که چه بسا آنان را از هدایت یافتگان سازد. آیا این آیت، خودآگاه یا ناخودآگاه، غایت برگزیدن معماری و مرمت توسط مرحوم شیرازی نبود: «از پدرمان پرسیدیم که چه کار بکنیم؟ چه حرفه‌ای را انتخاب بکنیم؟ خدا رحمت کند، ایشان گفتند: هر کاری که خدا را راضی کند بکنید. ما دیدیم که خُب وقتی که بزرگ شدیم دیدیم که چه کاری بهتر از مسجد تعمیر کردن و امامزاده مرمت کردن! خُب همین کار را انتخاب کردیم. »
استاد دانشگاه تهران در پایان تاکید کرد: مرحوم آیت‌الله زاده شیرازی از آن دسته شریف‌مردان و اندیشمندانِ خوش‌سلوک و خوش‌رفتاری که حقیقتا مصاحبت با او لذت‌بخش و از نظر علمی بسیار سودمند بود. هماره در جانم خاطره‌های خوشِ محبت‌های ارجمند و گرانقدرش را زنده نگه می‌دارم و از خداوند متعال خاضعانه و صادقانه برای روح بلند و مغفورش، رضوان و رحمت واسعۀ الهی طلب می‌کنم.

دکتر شیرازی؛ شخصیت علمی چند وجهی
در ادامه این مراسم، مهدی حجت به ایراد سخن پرداخت و گفت: آشنایی من با مرحوم دکتر شیرازی به سال‌های اول پیروزی انقلاب برمی‌گردد. ایشان از تخریب یک بنای مهم در مشهد نزد مرحوم دکتر حسن حبیبی شکایت کرد. در فرآیند پیگیری این شکایت بود که دوستی من با ایشان شروع شد. آن مرحوم یک فرد استثنایی بود والبته باید توجه کرد که شخصیتی چون اودر چه بستری پرورش پیدا کرده بود.
او ادامه داد: مرحوم شیرازی در نجف اشرف ودر یک خانواده صاحب‌نام روحانی متولد شد. او در ایران در عنفوان جوانی، با حوادث دوره ملی شدن صنعت نفت آشنا شد و تحت تاثیر آنها قرار گرفت و سپس وارد دانشکده هنرهای زیبا شد. در دهه ۶۰ به ایتالیا سفر کرد. در آن دوره، همه هنرها، خصوصا سینما، معماری، نقاشی، مرمت در ایتالیا مهم و قابل توجه و در حال تحول بودند. او سپس به ایران بازگشت و سراغ آثار تاریخی اصفهان رفت و رئیس حفاظت از آثار فرهنگی آن استان شد.
استاد دانشگاه تهران درادامه سخنان خود گفت: آنچه که مرحوم دکتر شیرازی را از دیگران متمایز می‌کرد آن بود که شخصیت ایشان وجوه مختلفی داشت. یعنی از طرفی پرورش یافته در خانواده‌ای بزرگ و اصیل بود و البته از ادراک عمیق فلسفی قابل توجهی هم برخوردار بود و در عین حال، کاملا مسائل روز را ادراک می‌کرد؛ از همین روست که همه فعالیت‌های او، هم به روز و هم دارای اصالت بودند.
معاون سابق سازمان میراث فرهنگی درپایان گفت: مرحوم شیرازی اصالت خانوادگی، اعتقادات سنتی، و علوم روز را همزمان باهم داشت و پرواضح است که می‌توانیم او را معلم و الگویی مهم در حوزه کاری خودش بدانیم.

اولویت پرورش به آموزش دراندیشه شیرازی
سومین سخنران این نشست، سیدمحمد بهشتی شیرازی بود. او طی سخنان کوتاهی گفت: مرحوم دکتر باقر آیت‌الله زاده شیرازی، تقریبا تمامی عمرش را وقف احیای میراث فرهنگی ایران کرد؛ به نظر من یکی از وجوه شخصیت او آن است که این استاد فقید در زمینه تعلیم و تعلّم خیلی نقش داشت ودرحقیقت ما احیای رشته مرمت در ایران را مدیون تلاش‌های شبانه روزی مرحوم شیرازی هستیم ایشان تا آخرین روز زندگی‌اش هم درحال کار تلاش و علمی بود تا اینکه جان به جان آفرین تسلیم کرد.
رئیس گروه معماری و شهرسازی فرهنگستان هنر درادامه سخنان خود گفت: مرحوم دکتر آیت‌الله زاده شیرازی هیچ وقت رسما در دانشگاه به‌عنوان استاد حضور نداشت، ولی نقش معلمی خود را ایفا می‌کرد. او در تولید دانش در زمینه تاریخ معماری هم نقش مهم و قابل توجهی داشت والبته در زمینه ترجمه هم تاثیرگذار بود. ولی در این تعلیم و تعلم یک نکته برجسته‌ای وجود دارد: ارزشی که او برای تربیت قائل بود، برای آموزش قائل نبود. او فکر می‌کرد اگر آموزش بدون تربیت باشد، نتیجه لازم به دست نمی‌آید. به اعتقاد او، دانایی حاصل از تعامل ما با محیط، در اولین قدم تبدیل می‌شود به بینش و منش. این بینش و منش، فقط با تربیت حاصل می‌شود.
اوادامه داد: مرحوم شیرازی برای این منش، اهمیت فوق‌‌العاده‌ای قائل بود. درهمین راستا بود که وجود خود او هم، برای دیگران جنبه تربیتی داشت. درحقیقت این امر حاصل انس او با مظاهر فرهنگ ایرانی بود. او از هر فرصتی استفاده می‌کرد تا فاصله‌اش از بناهای تاریخی را کمتر کند و درحقیقت این آثاررا آیینه یک فرهنگ می‌دید.

اهمیت حفاظت از میراث فرهنگی
درپایان این مراسم، محمدحسن طالبیان، به ایراد سخن پرداخت و گفت: در عرصه میراث فرهنگی، مرحوم دکتر شیرازی محبوب‌ترین و موجه‌ترین چهره‌ای بود که فعالیت می‌کرد و البته امروز هم آن مرحوم می‌تواند الگوی مناسبی برای جوانان نسل جدید باشد. هفتاد و یک سال زندگی او سرشار از موفقیت و آموزه‌هایی است که هر کدام می‌تواند حاصل یک عمر زندگی باشد. شیرازی مرد علم و عمل و میراث بانی بود که خود، از جمله مهم‌ترین میراث‌های علمی و فرهنگی کشور است و در همه نقاط کشور، ردپایی از فعالیت‌ها و خدمات او به چشم می‌خورد.
او ادامه داد: بنده افتخار شاگردی ایشان را داشتم و البته علاقه‌مندم که خاطره‌ای راهم ازآن مرحوم نقل کنم؛ در شیراز مشکلی درباره یکی از برج‌های ارگ کریم‌خانی داشتیم که این بنا از بیرون کج شده بود و دکتر شیرازی تاکید داشتند که این بنا به هر قیمتی که شده است، باید حفظ شود، چون آیندگان درباره فعالیت‌های ما قضاوت خواهند کرد.
طالبیان اضافه کرد: درباره تخت جمشید هم معتقد بودند، بازسازی کفایت می‌کند و باید سمت حفاظت برویم. در فیروزآباد، درباره کاخ اردشیر مشکلی وجود داشت و دهانه‌هایی در حال باز شدن بودند که دررفع این مشکل هم راهکارهای ایشان کارگشابود؛ مرحوم دکتر آیت‌الله زاده شیرازی معتقد بودند حفاظت از اثر تاریخی از همه چیز مهم‌تر است و همه کارها باید در راستای حفاظت باشد.
معاون فرهنگی سازمان میراث فرهنگی وگردشگری ادامه داد: بعد از زلزله بم، به این منطقه رفتم. دکتر شیرازی هم به آنجا آمدند و مثل یک پدر، کمک کردند تا راهبردهای کلان درست مرمت ارگ بم را تدوین کردیم. بعد از مرحوم شیرازی، تلاش کردیم کنگره‌های معماری ـ شهرسازی را برگزار کنیم. تلاش خواهیم کرد کنگره بعدی را هم در بم برگزار کنیم.
اوتاکید کرد: شایسته است تا جایزه‌ای را تحت عنوان نشان ویژه دکتر شیرازی، درخصوص مرمت، به فعالان این عرصه اعطا کنیم والبته اگر درآینده، یک بنیاد علمی ـ پژوهشی به‌نام ایشان هم تاسیس شود می‌تواند منشا آثار مهمی درعرصه معماری، مرمت و احیای میراث فرهنگی کشور باشد.

محمدرضا آیت‌الله‌زاده شیرازی، فرزند مرحوم دکتر شیرازی هم درپایان این نشست طی سخنانی ضمن بیان برخی از وجوه شخصیتی و سلوک رفتاری آن مرحوم از برگزار‌کنندگان این مراسم تقدیر و تشکر کرد.
درانتهای این برنامه، لوح سپاس و یادبود انجمن آثار و مفاخرفرهنگی، به محمدرضا آیت‌الله‌زاده شیرازی اهدا شد.