گزارش سخنرانی دکتر حسن بلخاری در دومین همایش «تاریخ پزشکی در ایران و اسلام»

دومین همایش بین‌المللی تاریخ پزشکی در ایران و اسلام از ۵ تا ۸ آذرماه ۹۸ با حضور و سخنرانی حسن بلخاری، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و جمعی از اندیشمندان و استادان علوم اسلامی در مراسم افتتاحیه در هتل ارم برگزار شد.

بلخاری در این مراسم پس از رونمایی از کتاب «التحفه السعدیه» اثر قطب‌الدین شیرازی که از سوی انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به چاپ رسیده است، طی سخنانی گفت: قطب‌ الدین محمود بن مسعود مصلح کازرونی شیرازی یکی از علمای نامدار ایران در قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری است که نقش مهمی در گسترش علوم و دانش‌های مختلف از جمله حکمت و فلسفه، هنر، علوم طبیعی و پزشکی داشته است.
او افزود: این حکیم علاوه ‌بر تحصیل و علم‌آموزی در نزد پدر که از دانشمندان آن دوران بوده، از مجلس درس عالمان بزرگی چون خواجه نصیر طوسی، شرف‌ الدین زکی بوشکانی، نجم‌الدین کاتبی، کمال‌ الدین ابوالخیر بن مصلح کازرونی، شمس‌ الدین محمد بن احمدالحکیم الکیشی، علامه قطب‌ الدین موید الدین عرضی و کمال کوفی نیز استفاده فراوان کرد و از رهگذر این دانش‌افزایی بود که در علوم مختلف از جمله ریاضی، فلسفه، علوم ادبی، دین‌شناسی و موسیقی جزء سرامدان عصر خود شد.
استاد دانشگاه تهران در ادامه تاکید کرد: قطب الدین شیرازی ضمن تسلط قابل توجهی که در علوم معقول و منقول داشت، در طول حیات علمیِ اثرگذار خود، آثار و تالیفات مختلفی را به زبان‌های فارسی و عربی به یادگار گذاشته است.
رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی سپس به کتاب «المنتخب من التحفه السعدیه» اشاره کرد و افزود: این اثر سترگ که حاوی شرح و تحشیه بر کتاب «القانون فی الطب» شیخ‌الرئیس ابن‌سیناست، توسط قطب‌الدین شیرازی فیلسوف، منجم، موسیقیدان، مهندس، ریاضیدان و طبیب بزرگ قرن هفتم هجری نگاشته شد، و این جدیدترین اثری است که برای نخستین بار در ایران از سوی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به زیور طبع آراسته شده است.
او ادامه داد: تا پیش از این، هیچ نسخه چاپی از این کتاب وجود نداشت، جز برخی نسخ سنگی که نمونه‌ای از آنها در هند چاپ شده بود. اما برای نخستین بار این انجمن با تلاش مجدانه و ارجمند جناب دکتر نجفقلی حبیبی، به تصحیح و انتشار این کتاب دست یازید. البته این مجلد، که مجلد اول محسوب می‌شود، منتخبی از کتاب «التحفه السعدیه» است و ما امید داریم در دو مجلد بعدی، کل این کتاب را به علاقه‌مندان تاریخ طب ایرانی ـ اسلامی ارائه دهیم.
رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در پایان سخنان خود گفت: اهمیت این کتاب به‌ویژه با توجه به مقدمه عالمانه ای که قطب‌الدین شیرازی بر آن نگاشته در این است که این اثر، جامع‌ترین تفسیر و شرحی است که بر یکی از بزرگ‌ترین آثار طبی جهان، یعنی قانون ابن‌سینا نوشته شده است.

کتاب تحفه السعدیه که توسط قطب‌الدین شیرازی تألیف شده است برای نخستین بار توسط انجمن آثار و مفاخر فرهنگی با تصحیح دکتر نجفقلی حبیبی به چاپ رسیده است. پیشگفتار این کتاب به قلم دکتر حسن بلخاری بدین شرح است:

قطب‌الدین محمود بن مسعود شیرازی را باید آخرین حلقه از سلسله حکمای جامع تاریخ فلسفه اسلامی دانست، پس از او البته حکمای بزرگی چون صدرالمتألهین شیرازی و میرداماد در عرصه اندیشه و حکمت اسلامی ظاهر شدند اما هیچ‌کدام‌ در ریاضیات، نجوم، هندسه، موسیقی و پزشکی تبحری نداشتند آن‌چنان که قطب‌الدین در نجوم دستیار خواجه‌ نصیرالدین طوسی در ساخت رصدخانه مراغه بود و در موسیقی یکی از چهره‌های برجسته  مکتب منتظمیه پس از صفی‌الدین ارموی و عبدالقادر مراغی و در ریاضیات و هندسه یک استاد به معنای واقعی کلمه و در پزشکی عهده‌دار ریاست بیمارستان (یا به تعبیر خودش مارستان ) مظفری شیراز در ۱۴ سالگی و شرح و تحشیه بر مهم‌ترین اثر پزشکی تاریخ فلسفه اسلامی یعنی القانون فی الطب ابن‌سینا با عنوان التحفه‌السعدیه.
قطب‌الدین در مقدمه رساله‌ای که اینک گزیده آن پیش روی شماست و عنوان تحفه سعدیه را بر تارک خود دارد در بیان تاریخ طبابت چنین آورده: «معروف است که می‌گویند طب نبود، بقراط آن را پایه‌گذاری کرد. مُرده بود، جالینوس آن را احیاء کرد. نابینا بود، حنین آن را بینا کرد. پراکنده بود، محمدبن‌زکریا آن را گردآورد ناقص بود، شیخ ابوعلی سینا آن را کامل کرد». صریح کلام قطب‌الدین چنین است: «ولهذا قیل إنّ الطبّ کان مَعدوماً فأوجده بقراط؛ ومَیِّتاً فأحیاه جالینوس؛ وأعمی فبَصَّره حُنَین؛ ومتفرّقاً فجمعه ابن زکریّا؛ ولو قیل وکان ناقصاً فکمَّله الشیخُ»(التعلیم الأوّل فی حد الطبّ المختار، من التحفه السعدیه فی شرح کلیات القانون).
این سخن موجز و رسای قطب‌الدین بیان نسبت طب یونانی با طبی است که در متن تمدن اسلامی به دستِ با‌کفایت کسانی چون رازی، ابن‌سینا و صاحب این رساله گرانقدر بالنده گردید. نقشی که الحاوی رازی و قانون ابن‌سینا در تاریخ پزشکی جهان بر عهده گرفتند بی‌نظیر بود و کمتر مورخ منصفی را می‌توان یافت که در این دعوی تردید کند اما در این قلمرو سوال مهمی وجود دارد: اگر با نهضت ترجمه، بسیاری از آثار یونانی، ایرانی و هندی به عربی ترجمه نمی‌شد (من‌جمله آثار پزشکی) تمدن اسلامی، استعداد و امکانات تدوین و تولیدعلم پزشکی را در متن و بستر خویش دارا بود یا خیر؟
این سؤال مهمی است و البته پاسخ به آن نیز ساده و آسان نیست. زیرا از یک سو جریان رسمی پزشکی در تمدن اسلامی که با بزرگانی چون محمدبن‌زکریای رازی و کتاب عظیمش الحاوی آغاز و با کتاب قانون ابن‌سینا تکمیل و با تحفه سعدیه قطب‌الدین به سیر خود ادامه می‌دهد، کاملاً فلسفی است و از این‌رو که اولاً منشأ این پزشکی، بقراط و جالینوس‌اند و ثانیاً فلسفه، خاستگاهی یونانی در جهان اسلام دارد، لاجرم نسبتی میان جریان رسمی پزشکی با یونان ایجاد می‌شود. معنای این گزاره این است که اگر جهان یونانی در نهضت ترجمه به جهان اسلامی وارد نمی‌شد، علم پزشکی به قدرت و وسعتی که در تمدن اسلامی به وجود آمد موجود نمی‌شد و از سوی دیگر  توجّه به تمامی آیات و احادیثی است که در باب حفظ صحت، سلامتی و جلوگیری از بیماری‌ها توسط برخی محققان مسلمان جمع‌آوری و با عنوان کلی «طب نبوی» تدوین شده است به عنوان مثال:
۱.  طب‌النبوی، عبدالملک بن حبیب اندلسی ابیری (۱۷۴ -۲۳۸ ه. ق).
۲.  الطب‌النبوی یا الطب و الامراض، ابوبکر احمدبن عمروبن ابی عاصم(قاضی اصفهان)، متوفای ۲۸۷ ه. ق.
۳. الطب‌النبوی، ابوبکر احمدبن محمدبن اسحاق‌بن‌ابراهیم‌بن اسباط دینوری، معروف به ابن‌سنی،(۲۸۴- ۳۶۴ ه.‌ق)؛ نسخه خطی آن در ۷۲ ورقه در کتابخانه فاتح ترکیه موجود است.
۴. الطب‌النبوی، ابونعیم احمدبن‌عبدالله بن محمدبن اسحاق اصفهانی (۳۳۶-۴۳۰ یا۴۳۲ ه. ق).
۵. الطب‌النبوی، ابوالعباس جعفربن محمد مستغفری، متوفای ۴۳۲ ه. ق.
۶. الطب‌النبوی، ابوعبدالله محمدبن عبدالله بن فتوح حمیدی، متوفای ۴۸۸ ه. ق.
۷. الطب‌النبوی، عبدالحق اشبیلی، متوفای ۵۸۱ ه. ق.
۸. الاربعین الطبیه المستخرجه من‌سنن ابی ماجه مع شرحها، موفق الدین عبداللطیف بن یوسف بغدادی،(۵۷۷- ۶۲۹ ه. ق).
۹. الطب من الکتاب و السنه، موفق‌الدین عبداللطیف بن یوسف بغدادی،(۵۷۷- ۶۲۹ ه. ق).
۱۰. شرح حدیث الاربعین فی الطب‌النبوی، نجم‌الدین ابوالعباس احمدبن موفق الدین ابی الفضل اسعدبن حلوان بن منفاخ دمشقی، معروف به ابن عالمه،(۵۹۳- ۶۵۲ ه. ق).
۱۱. الطب‌النبوی، ضیاءالدین ابوعبدالله محمدبن عبدالواحدبن احمد مقدس حنبلی، (۵۶۹- ۶۴۳ ه. ق).
۱۲. الشفاء فی‌الطب المسند‌عن السید المصطفی یا الشفاء فی‌الطب النبوی یا الوافی فی الطب الشافی) ابوالعباس احمدبن یوسف بن احمدبن حمدون بن حجاج بن میمون بن سلیمان بن سعد قیسی قفصی تیفاشی،(۵۸۰- ۶۵۲ ه. ق).
۱۳. الطب‌النبوی، شمس الدین ابوعبدالله محمدبن ابی فتح بن ابی فضل بن ابی علی بعلی حنبلی دمشقی،(۶۴۵-۷۰۹ ه. ق).
بر این معنا بیفزاییم این نکته بسیار مهم را که در صحاح سته اهل سنّت که مرجع فقهی آنان محسوب می‌شد، بخشی با عنوان کتاب الطب وجود داشت.
بنابراین نمی‌توان به صراحت بیان کرد جریان رسمی پزشکی در جهان اسلام (که منشاء یونانی و ایرانی داشت) چنان بر آموزه‌های اسلامی در طب حاکم بود و غلبه یافت که اگر نبود چنین جریانی، علم پزشکی در اسلام متولد نمی‌شد. از آن سو به سادگی هم نمی‌توان گفت طب نبوی، امکانات و استعداد کافی در پروراندن نقش عظیم و بی‌سابقه مسلمانان در امر پزشکی را دارا بود. ضمن این‌که جریان رسمی پزشکی با ابتنای کامل بر برهان و تجربه آن هم در قلمرو منطق و فلسفه، فضای بسیار مستعد و بهتری برای ارتقاء آموزش و ترویج این علم ایجاد می‌نمود.
البته در این میان، جریانی نیز به دنبال تلفیق طب‌النبی با پزشکی مطرح در آثار کسانی چون رازی و ابن‌سینا بود. مقدمه تحفه سعدیه یا اثری که گزیده آن اینک پیش روی شماست یکی از مهم‌ترین نمونه های این تلفیق است. قطب الدین در مقدمه بسیار عالی خود در کتاب فوق الذکر سعی کرده است نسبت پزشکی با اندیشه و تعالیم اسلامی را مورد توجه و بحث قرار داده و در این راه با رجوع به روایاتی مشهور چون: «العلم علمان علم‌ الادیان و علم‌الابدان» کلام خود را مستدل ‌سازد، کلامی مشهور که قطب‌الدین قائل آن را ذکر نمی‌کند و با «قوله علیه‌السلام» که منطقاً یکی از معصومین و در رأس آن‌ها پیامبر است به بیان آن می‌پردازد. اما روایتی نیز از برخی سلف صالح می‌آورد که بسیار مقبول‌تر است: «العلم علمان علم‌الطبیعه و علم‌الشریعه». چرا این دومی مقبول‌تر است؟ زیرا اگر قول اول را از آن پیامبر انگاریم، با این سؤال مواجه می‌شویم که پیامبر چگونه می‌توانسته کلمه ادیان را در فرمایشات خود به کار برد با آن‌که در قرآن هیچ‌گاه این کلمه به صورت جمع نیامده است؟ و مفسّران را عقیده بر این است که عدم کاربرد جمع ادیان، بیانگر آن است که نزد خدا یک دین بیشتر وجود ندارد. همچنین قطب الدین در تکمیل کلام خویش به روایتی دیگر از پیامبر استناد می‌کند: «قال علیه السلام: اثنان لایصحان: الصحیح المحتمی و المریض المخلط» سپس کلامی از حکما را کاملا مترادف معنای مذکور توسط پیامبر می‌داند: «التخلیط فی زمن الصحه کالتداوی فی زمن المریض».
البته نکتۀ دیگری نیز هست و آن وجود برخی قرائن در ارتباط روشنِ میان برخی احکام پزشکی در جریان رسمی با طب نبوی است. مثلاً رازی معتقد است پزشک موفق، کسی است که تا ممکن است، با غذا بیمار را درمان کرده و دارو تجویز نکند و این بسیار شبیه کلام پیامبر است که فرمود: «المِعدَه بیت کلِّ داءٍ، وَ الحَمِئَه رَاس کلِّ دَواءٍ» (معده مرکز و خانه هر دردى است و پرهیز و اجتناب (از غذاهاى نامناسب و زیاده خوری) اساس و رأس هر داروى شفابخش است) و نیز این معنا که در سنّت نبوی تأکید می‌شد تا آن‌جا که امکان دارد بیمار را باید با غذا درمان کرد و نه با دارو. اما از سوی دیگر امثال جاحظ و ابن‌خلدون معتقد بودند کلامی که پیامبر در باب مثلاً پزشکی می‌فرمایند ارتباطی با وحی ندارد. زیرا پیامبر آمده شرایع را به انسان بیاموزد نه پزشکی و سایر امور عادی را و مثال می‌آورند حضرت در باب «تلقیح نحل» فرمودند: من نظر خود را می‌گویم و شما خود، داناتر به امور دنیای خود هستید.  البته ابن‌خلدون معتقد است به کار بستن طب شرعی از روی تبرک و صدق ایمانی، اثری عظیم دارد. لکن این اثر مرتبط با مزاج نیست، بلکه مرتبط با صدق ایمان است. این طلیعه مجال مباحثه کلامی ندارد لکن شاید بتوان با تأمل در باب رای جاحظ و ابن‌خلدون و کسانی که تلاش می‌کردند طب را از دین و دستورات دینی تفکیک کنند و بر مثال‌هایی چون مثال فوق می آویختند این نکته را خاطر نشان ساخت که قرآن در سوره حشر (آیه ۷ ) مسلمین را به دریافت آنچه پیامبر عرضه می‌دارد و اجتناب از آن‌چه نهی می‌کند فرا خوانده بود: وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا. بنابراین قول پیامبر در هر امری می‌توانست حجّت باشد من‌جمله دستورات طبّی و در باب صحت جسم و جان.
نکته نهایی در این باب، اینکه بدون تردید، در تاریخ تمدن اسلامی، جریان فلسفی و رسمی پزشکی که بزرگانی چون رازی ، ابن‌سینا و قطب الدین را بر تارک خود داشت، جریان غالب در طب اسلامی بود و این البته نه به معنای مرعوب شدن در برابر یونان و نام‌های بلندی چون بقراط و جالینوس بود و نه بی‌توجهی به طب‌النبی. بلکه مسئله این بود که در عُرف عام، رعایت اصول بهداشتی آن‌گونه که در آثار موسوم به «طب‌النبی» یا «کتاب الطب» صحاح سته وجود داشت یک تکلیف مذهبی محسوب می‌شد و نه یک علم رسمی که مبادی و مبانی خاص خود را دارا بود؛ درحالی‌که در حوزه‌های علمی و تجربی چون مارستان‌ها و بیمارستان‌ها جریان رسمی غالب بود. تاریخ طب در تمدن اسلامی، توأمانی هر دو جریان است اما در دو قلمرو؛ قلمرو عام و قلمرو خاص.
در این میان چنان که در متن آوردیم، رویکرد کسانی چون قطب‌الدین شیرازی در تحفه سعدیه جمع این دومعناست. بنابراین با اثری مواجه هستیم که نقطه تألیف دو جریان نیرومند پزشکی از صدر اسلام تا قرن هفتم آن هم به دست با کفایت اعجوبه‌ای فلسفی چون قطب‌الدین است.
این اثر بی‌نظیر که با تلاش‌های مجدّانه و ستودنی استاد گرانقدر دکتر نجفقلی حبیبی گزیده‌ای از آن (در گام اول) حضور شما تقدیم می‌شود نقطه عطفی در نشر آثار ارجمند مفاخر بزرگ اسلامی است. از ایشان به واسطه تلاش گرانقدرشان سپاسگزاری نموده و برایشان عمری با عزّت از درگاه خداوند متعال خواستارم.

 دکتر حسن بلخاری قهی
استاد دانشگاه تهران

و رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی