متن سخنرانی دکتر محقق در نشست «روش تحقیق پیشینیان در علوم انسانی»

ششمین نشست تخصصی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی با عنوان «روش تحقیق پیشینیان در علوم انسانی» برگزار شد.

ششمین نشست تخصصی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی با عنوان «روش تحقیق پیشینیان در علوم انسانی» با سخنرانی دکتر مهدی محقق، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و دکتر احمد خاتمی، استاد زبان و ادبیات فارسی و رئیس دانشکده ادبیات دانشگاه شهید بهشتی در روز چهارشنبه ۲۸ بهمن‌ماه۱۳۹۴ در ساختمان شماره ۲ انجمن برگزار شد.
متن سخنرانی دکتر مهدی محقق بدین شرح است:
امروز از استاد بزرگوار دکتر احمد خاتمی، استاد دانشگاه شهید بهشتی خواستیم تا مطالبی را درباره روش تحقیق و پژوهشی که پیشینیان ما به کار می‌بردند، بیان کنند.
بعضی‌ها گمان می‌کنند که ما روش تحقیق را از فرنگی‌ها آموختیم در حالی که چنین نیست. ما روش تحقیق داشتیم و متأسفانه به باد فراموشی سپرده شد و خیال می‌کنیم که غربی‌ها روش تحقیق را به ما آموختند.
در کتابی که من اخیراً به نام «رساله حنین‌ابن اسحاق» چاپ کرده‌ام مؤلف درباره آثار جالینوس می‌نویسد: «من نسخه‌ای یونانی را در دست گرفتم و نسخه سریانی را به حبیش‌بن‌الحسن معروف به حبیش اعسم دادم و گفتم هر جا این دو نسخه با هم متفاوت است ما ثبت و ضبط می‌کنیم. » این همین چیزی است که الان فرنگی‌ها به آن تصحیح انتقادی می‌گویند، در قرن سوم هجری در میان مسلمانان معمول بوده است و بزرگانی که در رشته‌های مختلف علمی تحقیق می‌کردند روش علمی را به کار می‌بردند. محمدبن‌زکریای رازی در کتاب «الشکوک علی جالینوس» اصطلاحات علمی که در فقه به‌کار برده می‌شده است در علم پزشکی به‌کار می‌برد و می‌گوید: « و قد تواترت منّی هذه التّجربه فی البیمارستان به الری » در اینجا «تواترت منّی هذه التّجربه» یعنی تجربه متواتر. این اصطلاح فقهی است که حدیث یا احاد یک نفر نقل کرده یا حدیث متواتر که چند نفر نقل کرده‌اند که آن دومی حجیت علمی دارد ولی اولی یعنی خبر واحد حجیت علمی ندارد. یا مثلاً ابوریحان بیرونی در کتاب «الجماهر فی المعرفت الجواهر» نقل می‌کند که این معروف بود که زمرد چشم مار یا افعی را کور می‌کند و در ادبیات هم منعکس شده است:

شاها تو زمردی و خصمت افعی       افعی به زمرد نگرد کور شود

ابوریحان می‌گوید من این را در فصل‌ها، زمردها، افعی‌ها و مارهای مختلف امتحان کردم و دیدم نتیجه منفی است و فهمیدم که این شایعه‌ای بیش نیست. خب این خود همان متولوژی علمی است که خیال می‌کنیم نداشتیم و از فرنگی‌ها گرفتیم.