در نشست «بررسی نقش آراء مفاخر در نهضت مشروطیت» که روز دو‌‌شنبه ۱۶ مردادماه ۱۳۹۶ در تالار اجتماعات شهید مطهری انجمن برگزار شد، دکتر نصرالله صالحی، عضو هیأت علمی دانشگاه فرهنگیان درباره جنبه‌های مختل نهضت مشروطیت به ایراد سخنرانی پرداخت.
دکتر صالحی در ابتدای سخنرانی ضمن بزرگداشت یاد و خاطره کوشندگان نهضت مشروطه به ویژه کوشندگان گمنام، پیرامون نقش سه آزادی‌خواه فراموش شده تبریزی در برپایی مشروطه اول و دوم ایران به ایراد سخن پرداخت. وی گفت: امسال مصادف است با صد و یازدهمین سالگرد پیروزی نهضت مشروطیت ایران. می‌توان گفت تازه مقدمات شناخت این جنبش مردمی در حال فراهم شدن است. اگر سخن مرحوم عباس اقبال را که در جایی گفته‌اند: ” تا صد سال از یک واقعه تاریخی نگذرد نمی‌توان درباره آن سخنی شایسته و بایسته گفت،” را بپذیریم، تازه یازده سال از ملاک گفته شده می گذرد و ما باید درباره آنچه که تا کنون درباره جنبش مشروطه گفته و نوشته شده است، تأمل دوباره کنیم و بکوشیم این رویداد مهم و تأثیرگذار را از نو بکاویم و بشناسیم. وی گفت: من برای نشست امروز با موضوع «فکر مشروطه‌خواهی از اختر تا شمس» می‌کوشم تا در این فرصت کوتاه، یادی بکنم از سه آزادی خواهی فراموش شده تبریزی که که در زمانه استبداد و خفقان، پایه و اساس دو روزنامه تأثیرگذار «اختر» و «شمس» را به عشق وطن، در استانبول پایه‌گذاری کردند و نقش بسیار مؤثری در بیداری افکار ایرانیان و فراهم کردن پیروزی مشروطه ایفا کردند. آقامیرزامحمدطاهر تبریزی و آقای میرزامهدی تبریزی به عنوان سردبیر و نویسنده به اتفاق هم اساس روزنامه «اختر» را در سال ۱۲۹۲ در پایتخت امپراتوری عثمانی، استانبول، گذاشتند. نخستین شماره این روزنامه در ۱۶ ذیحجه ۱۲۹۲/۱۳ ژانویه ۱۸۷۶، یعنی سی سال پیش از پیروزی مشروطه منتشر شد، و انتشار آن بیست و دو سال ادامه یافت. روشنفکران معروفی نظیر میرزاآقاخان کرمانی، شیخ احمد روحی، میرزاحبیب اصفهانی و میرزامحمدعلی خان کاشانی با این روزنامه همکاری می‌کردند و نوشته‌های آنها به طور پیوسته در آن منتشر می‌شد.
بیست و دو سال روشنگری پیوسته و مدام نویسندگان یاد شده و نیز نویسندگان با نام و بی نام دیگر تأثیرات زیادی در بیداری افکار ایرانیان داشت. در اهمیت این روزنامه درست از زمان انتشار آن تا کنون سخن بسیار گفته و نوشته شده است. از جمله میرزا ملکم خان در روزنامه «قانون» که درست ۱۵ سال بعد از اختر در لندن منتشر شد، درباره اهمیت اختر نوشت: «این روزنامه به دولت و ملت ایران بیشتر از هفتاد وزیراعظم خدمت می کند…»، و یا میرزامحمدعلی‌خان تربیت تبریزی که خود از خوانندگان اختر بود درباره آن نوشت: «برق تمدن از صفحات اختر بر قلوب مردم می‌تابید…»
دکتر صالحی در ادامه گفت: نویسندگان اختر اگرچه در تاریکی دوران استبدادِ رژیم عبدالحمیدی در عثمانی، و ناصری در ایران، دست به کار بزرگی برای روشنگری زده بودند، اما از قضا بخت با آنان یار بود، چراکه همزمان با دومین سال انتشار روزنامه، مبارزه آزادیخواهان عثمانی برای دستیابی به مشروطه و قانون به ثمر نشست و در ۷ ذیحجه ۱۲۹۳ با اعلام مشروطیت در عثمانی، قانون اساسی به امضای سلطان عثمانی رسید و همسایه دیوار به دیوار ایران به جرگه دول مشروطه پیوست. هرچند مشروطه عثمانی چندان دوام نکرد و این نهال نوپا در پانزدهمین ماه پیروزی توسط سلطان مستبد، سلطان عبدالحمید، ریشه‌کن شد و عصر استبداد و خفقان دوباره بازگشت، با این حال نویسندگان از فرصت کوتاه مزبور کمال بهره را برده صفحات روزنامه را به درج ترجمه مطالب فراوان درباره اهمیت مشروطه، قانون، آزادی و مجلس و مفاهیمی از این دست اختصاص دادند. اختر در ۲ محرم ۱۲۹۴ ترجمه دستخط سلطان عبدالحمید در صدور قانون اساسی را منتشر کرد و از شماره بعد ترجمه متن کامل قانون اساسی عثمانی در ۱۱۹ ماده را به چاپ رساند. در شماره‌های بعد پرسش و پاسخ با یکی از رهبران فکری مشروطه، علی سعاوی، را منتشر ساخت. انتشار چنین مطالبی در اختر و انتقال این اخبار به داخل ایران درست زمانی صورت می‌گرفت که در داخل کشور، روزنامه دولتی ایران، به مدیریت اعتمادالسلطنه کلمه‌ای درباره پیروزی جنبش مشروطه در عثمانی، تدوین قانون اساسی و تشکیل مجلس مبعوثان ننوشت به این نیت که مردم ایران از تحولات مزبور آگاه نشوند.
اختر به عنوان روزنامه‌ای پیشرو از همان شماره‌های نخست اقدام با انتشار سرمقاله‌ها و نوشته‌های روشنگر سهم بارز و برجسته‌ای در تنور افکار و بیداری مردم داشت. عنوان برخی از سرمقاله‌های شماره‌های نخست اختر گویا و موید این نظر است. محض نمونه: «انسانیت و مدنیت»، «آزادی افکار»، «آزادی و حریت»، «راستی و آزادی»، «حب وطن»، «شناختن وطن و وظایف آن»، «وظایف فرزندان وطن»، «نخستین تکلیف وطن داری»، «تربیت دختران، «نگاهداری وطن»،…
دکتر صالحی در ادامه به نقش سومین آزادی‌خواه تبریز پرداخت و گفت سیدحسن تبریز، آزادی‌خواه دیگری است که بعد از بمباران مجلس و پایان خونبار مشروطه اول در ایران که منجر به چیرگی دوران استبداد صغیر شد، نقشی بسیار تأثیرگذاری در دمیدن روح مبارزه با مستبدان و برچیدن بساط استبداد و اعاده مشروطه در ایران ایفا کرد. وی درست دو ماه و دو  هفته بعد از بمباران مجلس در تهران و یک ماه و یک هفته بعد از پیروز مشروطه دوم در عثمانی شروع به انتشار روزنامه مهمی به نام شمس نمود. نخستین شماره آن در  ۸ شعبان ۱۳۲۶ در استانبول منتشر شد و خیلی سریع در بین آزادی‌خواهان داخل و خارج از کشور جایگاه و ارج و قرب یافت. این روزنامه با هدف مبارزه با استبداد محمدعلی شاه و اعاده مشروطه آغاز به کار کرد. روزنامه شمس در صفحه نخست شماره اول و دوم، تصویر دو شهید راه حریّت یعنی ملک المتکلمین و سیدجمال الدین واعظ اصفهانی را به چاپ رساند و در بقیه شماره ها نیز ضمن درج تصاویر شهدای راه آزادی و مشروطه، عکسهایی از مبارزان و مجاهدان مشروطه خواه از قبیل ستارخان و باقرخان و دیگران را منتشر می کرد تا به دمیدن روح مبارزه در کالبد زخم خورده وطن کمک کند. همچنین با انتشار مقاله های متعدد برای ترغیب ملت ایران برای دست نکشیدن از مبارزه برای اعاده مشروطه کمک موثری می کرد. شماره های این روزنامه به طرق مختلف به برخی از شهرهای ایران راه می یافت. همچنین به دست علما و مراجع عظام در نجف می رسید. این روزنامه در مدت کوتاه به تنها تریبون آزادیخواهان داخل و خارج تبدیل شد. در شماره های مختلف آن تلگراف‌ها، اعلامیه ها، احکام، فتاواها و پیامهای ضداستبدادی مراجع ثلاثه منتشر می‌شد. انتشار احکام و فتاوای آنها تأثیر زیادی در تهییج مجاهدان راه آزادی در ایران به ویژه تبریز داشت. کسروی به صراحت به این نکته اشاره می‌کند که مجاهدانی همچون ستارخان با تمسک به فتاوای مراجع بود که در مبارزه با استبداد پافشاری می‌کردند تا جایی که در نهایت توانستند بساط استبداد را برچینند.
روزنامه شمس در انعکاس اقدامات ضداستبدادی انجمن سعادت ایرانیان نیز بسیار فعال بود. این انجمن به یک جریان قوی ضداستبدادی در خارج از ایران به ویژه در قلمرو عثمانی تبدیل شد. در بیشتر شماره‌های شمس فعالیت های این انجمن منعکس می شد.
دکتر صالحی با اشاره به اینکه پیشتر درخصوص نقش و تأثیر روزنامه شمس در پیروزی مشروطه دوم مقاله مستقلی منتشر کرده است، در جمع‌بندی سخنان خود بار دیگر به ضرورت بزرگداشت مفاخر گمنام مشروطه ایران تأکید و از برگزاری چنین نشستی برای بزرگداشت مفاخر مشروطه در انجمن آثار و  مفاخر فرهنگی به نیکی یاد کرد.