درنگی در روزگار، زندگی و اندیشه سعدی

محور نخست این کتاب نقل و بررسی حیات سعدی بر پایه متون متعدد تاریخی است و محور دوم استخراج مطالب فراوان از لابلای آثار سعدی است که بازتابی از حوادث روزگارند.

سعدی بیشتر عمرش را در فضایی پر آشوب به سر برد که پیامد دراز مدتش، فقدان امنیت پایدار است و سست‌شدن مبانی اخلاقی و تلخ‌شدن زندگی. طبیعی است که این همه در دل و جان شاعر حساس و لطیفی چون او اثر بگذارد و در گفتار و رفتارش نمایان شود. کافی است کلیات شیخ را بررسی کنیم و این موارد را از جای‌جای آن بیرون بکشیم و با شواهد بیرونی که گزارش مورخان و وقایع‌نگاران و اسناد و منابع جانبی است، بسنجیم و به این ترتیب فضایی را که شیخ اجل در آن زیسته، بازسازی کنیم.
سعدی نمایندۀ اعتدال و عقلانیت در رفتار، دعوت به تحمل مشکلات طاقت‌فرسا، بردباری و شکیبایی، تسلیم‌بودن و خوش‌بینی به آینده است. با همۀ نقدهایی که می‌شود به سعدی کرد، اما از یاد نباید برد که او مرهمی آرام‌بخش و شفاگر بر زخم‌های عمیق روح ایرانی در یکی از بدترین و تلخ‌ترین ادوار تاریخ بوده است. بدون شناخت درست سعدی و نقش بی بدیلش در بازپروری روح و روان مردم و پی‌افکندن بنیان‌های تعلیمی و تربیتی به بیانی مفهوم و مقبول برای همگان و کم و بیش منطبق با دین و فرهنگ و آیین این دیار، نه می‌توان گذشته را به درستی شناخت و نه حال و آینده را لااقل در دو زمینۀ تربیت ایرانی و زبان فارسی.
تأثیر سعدی در گسترش و بالندگی زبان فارسی، کم‌اهمیت‌تر از نقشش در آموزش و پرورش نیست. بی هیچ گزافه زبان فارسی پس از فردوسی، به کسی به اندازۀ سعدی وامدار نیست و دلیلش همین بس که زبان گفتاری و نوشتاری امروز ما به زبان سعدی نزدیک‌تر است تا فردوسی. هر چند حکیم توس پایۀ این زبان را استوار کرد و کاخ بلند دری را بر آن بنیان نهاد؛ اما سه سدۀ بعد که این زبان، سخته و آزموده شد و از صافی زمان و هاضمۀ مردمان گذشت و به دست سعدی افتاد، فخامت و ستبری آن لحن خراسانی را با نرمی و شیرینی گفتار شیرازی طاق زد و زبانی لطیف و پخته و همسو با فرهنگ اسلامی پدید آورد که سرمشق سخن‌سنجان و گویندگان بعدی شد و به عصر ما رسید، به گونه‌ای که در این مدت هنجار گفتار فارسی‌زبانان شده است.
افزون بر اینها سعدی دو تحفۀ ارزشمند دیگر به ارمغان آورد: عشق و زیبایی. در فرهنگ ایران و زبان فارسی هیچ‌کس به اندازۀ او و در تراز او عشق و زیبایی را نستوده و مطلوب نکرده و در دسترس همگان قرار نداده و عیارش را بالا نبرده است.
در این مجموعه کوشش شده وارد فضای اندیشه چنین کسی شود و چارچوب‌های فکری و اعتقادی و هنجارهای اخلاقی و اجتماعی او شناسایی شود تا دریافت شود که چگونه می‌اندیشیده، چگونه می‌گفته و چگونه می‌زیسته است. افزون بر اینکه در مدت عمر او چه بر سر این سرزمین و مردمش آمده است.
این کتاب دو بخش عمده دارد: نخست نقل و نقد و بررسی تاریخی حات سعدی بر پایۀ متون متعدد تاریخی و سایر منابع قدیم و جدید که همگی در حکم شواهد بیرونی هستند و بی‌گمان اهمیت فراوانی دارند؛ دوم استخراج مطالب فراوان از لابلای آثار سعدی که بازتابی از حوادث روزگراند و موارد و مواد متعددی از جنبه‌های شخصی زندگی، علایق، روابط و خواسته‌ها و نگرش او را در دسترس می‌گذارند و به نوعی در حکم شواهد درونی هستند.
این کتاب در چهار بخش تنظیم شده است. در بخش نخست با فارس و شیراز آن عصر و حکومت محلی‌اش، وضعیت کلی ایران و سلسلۀ خوارزمشاهی، جنگ‌های صلیبی و مغولان و ورودشان به ایران و فرجام و پیامد ایلغارشان آشنا می‌شویم. بخش دوم گزارشی است از خاندان سعدی و از کودکی تا سالخوردگی او و سیر و سفرهای مکرر و ویژگی‌های فکری و اخلاقی و طرز رفتارش با دولتمردان به تقل از کلیات خود شیخ اجل. در بخش سوم که به نوعی ادامه و مکمل بخش قبلی است، چند مسئلۀ مهم بررسی می‌شود: عشق، نظربازی و اخلاقیات. در بخش پایانی هم به نقد و بررسی آثار چندگانۀ سعدی اختصاص یافته است.
مطالب کتاب در چهار بخش تنظیم شده است:
روزگار سعدی
سعدی از زبان سعدی
اندیشه و آثار سعدی
یادگار سعدی
این کتاب نگاشته حمید یزدان پرست در دو جلد از سوی انتشارات اطلاعات در سال ۹۳ منتشر شده است.