خاندان آیتی در گذرگاه تاریخ

یادآوری: متاسفانه در جریان درج مقاله دکتر حمید آیتی (با عنوان: خاندان آیتی در گذرگاه تاریخ) در کتاب یادنامه مرحوم دکتر محمدابراهیم آیتی، جابجایی‌ها و افزوده‌هایی بدون اطلاع نویسنده به درون مقاله رخ داده که به دلیل رعایت حق مولف، اینک متن مقاله اصلی، عینا تقدیم می‌شود.

خاندان آیتی در گذرگاه تاریخ

حمید آیتی

عضو هیات علمی دانشگاه و پژوهشگر

 

شاید بتوان سرچشمه و ریشه‌ی شجره علمی خاندان آیتی را در دوره صفویه و همزمان با علامه مجلسی و شیخ حر عاملی یافت؛ آنجایی که نیای بزرگ خاندان آیتی یعنی مولاعلی‌محمد شریف علوی فاطمی ملقب به اشرف الشرفا زیست می‌کرده است. بدون اغراق، این خاندان از کهن‌ترین و اصیل‌ترین تبارهای بیرجندی است و غالبا در جغرافیای موسوم به قهستان یا قاینات، به عنوان رجال تراز اول مذهبی شناخته می‌شوند.

نگرشی بر نحوه زیست و حالات و رفتار و آثار مشهورترین شخصیت‌های این خانواده، نشان می‌دهد که آنان در چند ویژگی، مشترک بوده‌اند:

الف – مردم‌داری و پیوند استوار با مردم

ب – تحجرستیزی و خرافه‌زدایی به مثابه رفتاری سلبی

ج – برخورداری از رویکرد تساهل و تسامح در برداشت‌های دینی به مثابه رفتاری ایجابی

د – نو اندیشی

مروری کوتاه بر زندگینامه مهم‌ترین چهره‌های خاندان آیتی، ما را با ابعاد زندگانی و شاخصه‌های شخصیتی آنان آشناتر خواهد کرد:

۱ – آیت الله شیخ محمدباقر آیتی

در سال ۱۲۷۶ هجری قمری در روستای گازار از توابع بیرجند دیده به جهان گشود. به آیتی گازاری، آیتی بیرجندی و آیتی قاینی نیز معروف است. شاگرد برجسته‌ی میرزای شیرازی و محدث نوری صاحب مستدرک است و در سامرا و نجف، نزد آنان تلمذ کرده است. میرزای شیرازی صاحب فتوای معروف و ضد استعماری تحریم تنباکو هنگامی که استعداد شگرف او را دید، وی را تشویق نمود تا در باب فقه کتاب بنویسد.

در آن روزگار، اهتمام استعمارخارجی و استبداد و جهالت داخلی بر آن بود تا میان مردم و علمای شیعه و اهل سنت، اختلاف بیندازد اما شیخ محمد باقر، بی اعتنا به این شیوه ی نکوهیده، با مردم و عالمان اهل تسنن مراوده داشت و مومنان مذاهب و فقیهان هرات و قاینات در مسایل فقهی به او مراجعات فراوان داشتند و اغلب، رای و فتوایش را می‌پذیرفتند. از همین رو بود که بر او لقبِ “مفتی الفریقین” داده بودند.

با حکومت زمان خود میانه‌ای نداشت اما با مردم، بسیار محشور و مالوف بود، چنانکه مردم برای او مسجد و خانه‌ای ساختند و او در خانه، هر روز جلساتی برای حل مشکلات شان برگزار می کرد.

استاد شهید مرتضی مطهری در کتابش حماسه حسینی، شیخ محمد باقر را در کنار حاج میرزا حسین نوری، حاج عباس قمی و شیخ علی اکبر نهاوندی، به عنوان چهار عالم بزرگ دینی می داند که به جدّ در برابر تحریفات و انتسابات دروغ به حاشیه ها و شخصیت های حادثه کربلا ایستاده اند . او هرگز از بیم کاهش محبوبیت، در برابر اشاعه ی خرافات و وصله های ناصواب به دین، سکوت نکرد. در احوالات شیخ محمد باقر گفته اند در زمان او اگر روحانی یا مداحی بر فراز منبر، دروغ و خرافه ای را به دین و امامان نسبت می داد بر می آشفت و با صدای رسا از گوینده می خواست سخنش را پایان دهد و یا از منبر به زیر آید.

فقیهان بزرگی از شیخ محمد باقر اجازه اجتهاد گرفتند از جمله میرزا ابوالحسن مشکینی اردبیلی، علامه شیخ محمد رضا طبسی نجفی مولف ذخیره الصالحین، میرزا علی اردوبادی غروی و سرانجام آیت الله العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی از مراجع سه گانه مقیم قم پیش از وقوع انقلاب اسلامی که از شیخ محمد باقر، اجازه مبسوطی با عنوان الاجازه الوجیزه للدره الفاخره العزیزه داشته است.

آثار این فقیه گرانسنگ، در فقه، اصول، حدیث، تفسیر، کلام، رجال، اخلاق، تاریخ و شعرفراوان است. برای نمونه: کبریت الاحمر فی شرایط المنبر – در باب آداب خطابه و سخن ورزی که چندین بار تجدید چاپ شده است، بدایه المعرفه – در باب اصول عقاید، وثیقه الفقها فی شرح التبصره، الفواید الغرویه فی الدرایه و الرجال ،اکفا؛ المکاید – در رد صوفیه، نورالمعرفه – در علم کلام، مفتاح الفردوس فی المواعظ و الاخلاق، وقایع الشهور – در باب تاریخ صدر اسلام، هدایه الایمان و اشعار به زبان عربی.

برخی از کتاب های شیخ به صورت خطی در کتابخانه بزرگ آیت الله العظمی مرعشی نجفی در شهر قم موجود است.

وفات ایشان را در سن ۷۷ سالگی و در ۱۲ ذی‌الحجه ۱۳۵۲ هجری قمری دانسته‌اند.

۲ – آیت‌الله شیخ محمدحسین آیتی

او فرزند آیت‌الله شیخ محمدباقر آیتی است. در سال ۱۳۱۰ در روستای مهمویی از توابع بیرجند به دنیا آمد. پس از تحصیلات مقدماتی در حوزه های بیرجند و اصفهان عازم نجف شد و از محضر اساتید بزرگ آن دوران همچون آیات سید ابوالحسن اصفهانی، شیخ ضیا الدین عراقی، شیخ محمد کاظم شیرازی، شیخ علی حایری، شیخ علی شاهرودی تلمذ کرد و به درجه اجتهاد نایل آمد.

دختر فقیه بزرگ بیرجند یعنی آیت الله شیخ هادی هادوی را به همسری گرفت.شیخ هادی از جمله پنج مجتهد ناظر بر قانون اساسی مشروطه است و همونخستین روحانی ای است که بر خلاف عرف زمانه، اجازه داد دخترانش به مدارس جدید بروند.

به گواهی بسیاری از خبرگان، شیخ محمد حسین با تبحرو تسلط علمی و فقهی اش به سادگی می توانست در نجف یا قم اقامت گزیده و بر کرسی مرجعیت تکیه زند اما او هرگز حشر و نشر با همشهریان و تدریس، وعظ ، ارشاد و اقامه نماز در سرزمین آبا؛ و اجدادی اش را با عافیت گزینی و بالانشینی سودا نکرد و چنین بود که در سال ۴۲ از نجف به بیرجند مراجعت نمود و تا پایان عمردر همانجا رحل اقامت گُزید.

درِ خانه‌اش هر روز به روی قشرهای گوناگون مردم گشوده بود و او با مهربانی و خوشرویی و ملاحت خاص کلامش، آنان را به حضور می پذیرفت.

اگر چه در آن زمان، برخی شعر سرودن را بر عالمان و فقیهان نمی پسندیدند، در کتاب اشعارش موسوم به درّ غلطان که از سوی دانشگاه تهران چاپ شد، غزلیات عاشقانه فراوان داشت و نام “ضیاء” را به عنوان تخلّص برگزیده بود.

در روز رحلتش حوزه علمیه قم تعطیل شد و از سوی مراجع تقلید برای او مراسم بزرگداشتی در تهران و شهرهای بزرگ ایران برگزار گردید. دولت وقت نیز با حضور بالاترین مقامات در مسجد سپهسالار تهران مراسم بزرگداشتی برپا کرد.

غزلی از آن مرحوم را بخوانیم:

در این بهشت سرا، عشرتی مصفا نیست

بهوش باش همین هم همیشه پیدا نیست

چو ریخت خرمنی از گل به دامنت ز اندام

نگار سیم بری، ترک نعمت اولی نیست

اوان چیدنِ سیب و مرود و شفتالوی

مده ز دست که امروز هست و فردا نیست

بیافریده چو صنعش لطیف و سرخ و سفید

ز نعمت آنکه گریزد فهیم و دانا نیست

هر آنکه دیده بسی روحبخش، می داند

به غیر بوسه، مراد از لبِ شکر خا نیست

ز نیش خار ملامت ز سوز آتش عشق

اگر چه بلبل و پروانه بود، پروا نیست

بحسبِ معتقَدِ  آیتی  گلستانی

چو روی دلبر گلچهره سرو بالا نیست

آثار و تالیفات:

فواید العقول، شرح کفایه الاصول علامه خراسانی، درّ الفرید فی ما رویَ عن سبط الشهید، بهارستان – در تاریخ رجال، اماکن و اوضاع قهستان ، درّ غلطان – مشتمل بر قصیده، غزل و مثنوی و مقامات الابرار – حکمی و عرفانی.

آیت الله آیتی در سال ۱۳۹۱ هجری قمری دیده از جهان فرو بست.

۳– دکتر محمدابراهیم آیتی

زاده ۱۲۹۴ هجری شمسی در بیرجند و آرمیده‌ی ۱۳۴۳ هجری شمسی در تهران است. در سال ۱۳۳۴ در دانشکده علوم معقول و منقول دانشگاه تهران به تدریس پرداخت.او از یاران شهید مرتضی مطهری، شهید بهشتی و سیدمحمود طالقانی است و این جمع، از جمله نخستین کاروان سالاران حرکت روشنگری و نو اندیشی دینی و تاثیرگذاران بر نسل جوان بودند و همینان با هدف تعمیق باورهای اصیل و ناب اسلامی، شرکت سهامی انتشار را ایجاد کردند.

مهم‌ترین آثار مرحوم عبارتند از: تاریخ پیامبر اسلام، بررسی تاریخ عاشورا، اندلس یا تاریخ حکومت مسلمین در اروپا، ترجمه تاریخ یعقوبی.

استاد شهید مطهری در کتاب گفتارعاشورا در وصف محمدابراهیم آیتی چنین گفته است:

«من به جرأت می‌توانم بگویم در همه تهران و شاید همه کشور، کسی نداریم که به تاریخ صد ساله اول اسلام مثل آیتی احاطه داشته باشد. کسی مثل او نیست که به جزییات این قسمت از تاریخ، احاطه و اطلاع داشته باشد. این مرد بر تمام متون تاریخی این قسمت مسلط است و جزییاتش را می‌داند. اگر مثلا از جنگ بدر بپرسید یک‌یک آدم‌هایش را می‌شناسد. حتی گاهی می‌گوید پدرش کیست، مادرش کیست و خویش و تبارش کیستند. حرفی که این مرد بگوید سنَد است…»

در این خاندان، از مفاخر دیگری نیز می‌توان نام برد از جمله مرحوم آیت‌الله شیخ محمدحسین نابغ آیتی متوفای ۱۳۶۰، حجه‌الاسلام محمدکاظم آیتی مترجم کتاب شهداء الاسلام فی عصر الجاهلیه (اثر مرحوم دکتر ابراهیم آیتی) متوفای ۱۳۸۰ و ابوالحسن آیتی فرزند آیت‌الله شیخ محمدحسین و مولف کتاب خاطراتی از بیرجند و رویدادهای سیاسی و…که پرداختن مبسوط به آن عزیزان فرصتی دیگر را می‌طلبد.

اینک آن بزرگان، رخ در نقاب خاک کشیده‌اند و در گذرگاه پر شتاب تاریخ، به مثابه گنجینه‌هایی از دانش، معرفت و معنویت، میراث گرانسنگی برای نسل ما به یادگار گذاشته‌اند. اما به یقین، تاریخ ایستا نمی‌مانَد. زمان به پیش می‌رود و جامعه جدید، نیازهای تازه می‌طلبد و نسل پویا و هوشمند امروز، همپای با امواج شتابان مدرنیسم، ققنوس‌وار از خاکسترِ میراث پیشینیان سر بر آورده و افق‌های نوینی از دانش، صنعت، فرهنگ و هنر به روی جهان می‌گشاید.

شایسته است تنها به یک مورد از رویش‌های نسل امروز خاندان آیتی بسنده نموده و برای یکایک نسل سازنده‌ی ایران فردایمان، آرزوی کامیابی و سربلندی کنیم:

۴ – طهورا آیتی

طهورا آیتی، متولد ۱۳۶۸ و مدرک تحصیلی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات انگلیسی‌اش را از دانشگاه تهران دریافت کرده است. او از مترجمان جوان، صاحب اندیشه و با استعدادی است که در زمانی کوتاه با ترجمه آثاری متعدد و انتشار آن از سوی معتبرترین ناشران کشور، توانمندی خود را در عرصه‌ی ادبیات امروز ایران به اثبات رسانده است:

پنلو پیاد – تالیف مارگارت اتوود – نشر نی – ۱۳۹۴

بارِ گران – تالیف جانت وینترسن – نشر نی – ۱۳۹۴

اعلان قرعه‌ی ۴۹ – تالیف تامس پینچن – نشر چشمه – ۱۳۹۷

بابا گایا تخم گذاشت – تالیف دوبراوکا اوگرشیچ – نشر پاگرد – ۱۳۹۷

اگر حافظه یاری کند – تالیف جوزف برودسکی – نشر اطراف – ۱۳۹۸

صد برادر – تالیف دانلد آنتریم – نشر برج – ۱۴۰۰

 

منابع

۱ – آیتی، محمد حسین: در غلطان، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶٫

۲ – آیتی، محمد ابراهیم، محمدحسین بهشتی، محمود طالقانی و مرتضی مطهری: گفتار عاشورا، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۶۰٫

۳ – آیتی، حمید: «مردی که با خرافه‌گرایی مداحان در ستیز بود»، پایتخت کهن، شماره ۴۹، آبان ۹۴

۴ – الویری، محسن، «الکبریت الاحمر فی شرایط المنبر»، ماهنامه دینی فرهنگی و اجتماعی مسجد، سال پنجم، شماره ۲۹، انتشارات مرکز رسیدگی به امور مساجد، آذر و دی ۱۳۷۵٫

۵ – مطهری، مرتضی: حماسه حسینی، جلد اول، چاپ پنجم، انتشارات صدرا، ۱۳۶۵٫