گاهی هرچه در متون تاریخی حتی متون مرتبط با تاریخ محلی در باب محلات، بناهای عمومی، کاخ‌ها و باغ‌های یک شهر جست و جو کنیم، اطلاعات اندکی می‌یابیم اما همۀ این اطلاعات را می‌توان از منظومه‌ای به دست آورد.

جنات عدن هرچند منظوم است اما پر از آگاهی‌های تاریخی است. مثنوی جنات عدن سرودۀ زین العابدین علی عبدی بیگ است، هرچند ۹ رجب ۹۲۱ ق در تبریز متولد شد اما به واسطۀ جد مادری‌اش خواجه نصیرالدین محمد بن خواجه عمادالدین علی شیرازی – که در زمان شاه اسماعیل اول وزیر حضیرۀ متبرکۀ مقدس صفویه بود – اصالت شیرازی دارد و به نویدی شیرازی نیز مشهور است.

این مثنوی – که از پنج منظومه تشکیل شده است – بنا به تصریح عبدی بیگ شیرازی،  منظومه بر اساس اوزان خمسۀ نظامی (به ترتیب مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه) سروده شده است و شاعر افزون توصیف شهرها و بناهای قزوین، چهار فصل سال را نیز وصف کرده است. نخستین منظومۀ این مثنوی، روضه الصفات نام دارد که عبدی بیگ طی ۶۶۲ بیت به توصیف باغ سعادت آباد و ارشی خانه و حوض ایوان آن پرداخته است و سپس ۱۴ باغ جانب شرقی و ۹ باغ و عمارات غربی را شرح کرده است.

دوحه الازهار، دومین منظومه است که در ۱۱۷۰بیت سروده شده است و در آن شاعر به تفصیل از باغ سعادت آباد و ایوان‌های آن سخن می‌گوید؛ از دیگر توصیفات این منظومه، شرح دولتخانه، شرح باغ حرم و عمارات آن، دیوانخانه، ایوان شاهی و وصف چندین دیوار نگارۀ منقوش در ایوان شاهی است؛ عبدی بیگ در این منظومه به ذکر ۲۳ باغ جانب شرقی و غربی جعفرآباد را نام برده است و به شرح عمارت شروانی می‌پردازد. در این منظومه از خیابان، عمارت جهان نما و میدان اسب نیز سخن آمده است. او در این مثنوی، به توصیف فصل بهار نیز پرداخته است.

جنه الاثمار – که عبدی بیگ در ۶۴۰ بیت سروده است – دربارۀ جعفرآباد، خیابان، دولتخانه، ایوان و پره‌های نقاشی و توصیف باغ سعادت آباد است. شاعر در این منظومه، فصل تابستان و میوه‌های آن را با اشاره به نام هشت مزرعه و جالیز قزوین توصیف می‌کند.

عبدی بیگ در زینت الاوراق – که در ۱۰۸۹ بیت سروده است – به مقایسۀ شهر قزوین با دیگر شهرها پرداخته است و افزون بر وصف …. سرچنار، دروازه، دولتخانه و حمام باجی خاتون شهر قزوین، به توصیف فصل پاییز نیز پرداخته است. داستان پناهندگی بایزید پسر سطان سلیمان به شاه طهماسب، اهمیت این منظومه را از باب تاریخی دوچندان کرده است.

صحیفه الاخلاص، آخرین منظومۀ جنات عدن با ۵۷۴ بیت است؛ عبدی بیگ در این مثنوی افزون بر توصیف فصل زمستان، بار دیگر از باغ سعادت آباد، دولتخانه و نگارگری‌های آن و جعفرآباد یاد می‌‌کند و در انتها نیز به شرح داستان مسلمان شدن عیسی خان (لوند) گرجی می‌پردازد.

گذشته از توصیف شهر قزوین و بناهای آن، و وصف فصول سال و نیز دو رویداد تاریخی از روزگار تهماسب، شاعر در منظومه‌هایش تصویر خوبی از باغ سازی و باغ‌های مشهور قزوین محوطه‌ها و فضاهای شهری دارالسلطنۀ صفویان همچون میدان اسب و خیابان، صفه چنار و عمارات مهم سلطنتی به خواننده می‌دهد. افزون بر این، آگاهی‌هایی در باب اقسام گیاهان، طیور و حیوانات، حرفه‌ها و مشاغل، ابزار کار، بازی‌ها و ورزش‌ها، سبک معماری و شیوۀ طرح اندازی باغات، پرداختن به اصطلاحات معماری، نگارگری و دیوانی از دیگر مزایای این کتاب ارزشمند است.

مثنوی جنات عدن با تصحیح و مقدمه دکتر احسان اشراقی و مهرزاد پرهیزکاری در سال ۱۳۹۵ توسط انتشارات سخن به چاپ رسیده است که منبع ارزشمندی برای مطالعات صفویه پژوهی به حساب می‌آید.